Georges Lemaître

Lemaître (rechts) in gesprek met Arthur Eddington (1938)

Wikipedia

Georges Lemaître (1894-1966) was een Belgisch priester en astrofysicus, grondlegger van de oerknaltheorie.

• „De recessiesnelheid van extragalactische nevels is een kosmisch effect van de uitdijing van het heelal.”

• Origineel in het Frans:
  “L'éloignement des nébuleuses extra-galactiques est un effet cosmique dû à l'expansion de l'espace.”
• Bron: Georges Lemaître, "Un Univers homogène de masse constante et de rayon croissant rendant compte de la vitesse radiale des nébuleuses extragalactiques" in: Annales de la société scientifique de Bruxelles, 1927, p. 58
• Aanhaling(en): Helge Kragh, "Georges Lemaître, een boegbeeld van de kosmologie" in: Geschiedenis van de wetenschappen in België, eds. Andrée Despy-Meyer, Robert Halleux, Jan Vandersmissen en Geert Vanpaemel, 2001, p. 124
• Als eerste begreep Lemaître dat het heelal echt uitdijt, voorbij de formeel-wiskundige mogelijkheid. De uitspraak komt uit een baanbrekend artikel waarin hij ook de Wet van Hubble-Lemaître afleidde, maar dat pas enige aandacht begon te krijgen toen Edwin Hubble en Henrietta Leavitt in 1929 empirische ondersteuning aanleverden.

• „Als de wereld met één enkel kwantum is begonnen, zouden de begrippen ruimte en tijd in het begin absoluut geen enkele betekenis hebben; ze zouden pas iets van een praktische betekenis krijgen als het oorspronkelijke kwantum was verdeeld in een voldoende aantal kwanten. Als deze veronderstelling correct is, heeft het begin van de wereld plaatsgevonden vlak voor het begin van ruimte en tijd.”

• Origineel in het Engels:
  “If the world has begun with a single quantum, the notions of space and time would altogether fail to have any meaning at the beginning; they would only begin to have a sensible meaning when the original quantum had been divided into a sufficient number of quanta. If this suggestion is correct, the beginning of the world happened a little before the beginning of space and time.”
• Bron: Georges Lemaître, "The Beginning of the World from the Point of View of Quantum Theory" in: Nature, vol. 127, 9 mei 1931, p. 706
• Aanhaling(en): Susan Wise Bauer, Het verhaal van de westerse wetenschap van Aristoteles tot de oerknaltheorie, 2015
• Als eerste begreep Lemaître ook dat er een initiële singulariteit was geweest, die alle materie had bevat en die door uiteen te spatten tijd en ruimte had voortgebracht. Hij noemde dit het oeratoom.

• „Het is duidelijk dat het beginkwantum niet de hele geschiedenis van het universum in zich zou kunnen dragen. Het verhaal van de wereld hoeft niet in het eerste kwantum te zijn gekerfd zoals een lied op een grammofoonplaat. Alle materie van de wereld moet bij het begin aanwezig zijn geweest, maar het verhaal dat zij te vertellen heeft, kan stap voor stap worden geschreven.”

• Origineel in het Engels:
  “Clearly the initial quantum could not conceal in itself the whole course of evolution [...] The whole story of the world need not have been written down in the first quantum like the song on a disc of a phonograph. The whole matter of the world must have been present at the beginning, but the story it has to tell may be written step by step.”
• Bron: Georges Lemaître, "The Beginning of the World from the Point of View of Quantum Theory" in: Nature, vol. 127, 9 mei 1931, p. 706
• Aanhaling(en): Thomas Hertog, Het ontstaan van de tijd. Mijn reis met Stephen Hawking voorbij de oerknal, 2023; Helge Kragh, "Georges Lemaître, een boegbeeld van de kosmologie" in: Geschiedenis van de wetenschappen in België, eds. Andrée Despy-Meyer, Robert Halleux, Jan Vandersmissen en Geert Vanpaemel, 2001, p. 124
• De onzekerheden en toevalligheden van de kwantumtheorie waren voor Lemaître reden om te denken dat het complexe universum niet deterministisch ingebakken zat in de beginvoorwaarden.

• „Het ontstaan van de wereld kan vergeleken worden met een vuurwerkshow die net afgelopen is; wat rode slierten, as en rook. Vanop een sterk afgekoelde sintel zien we de zonnen langzaam doven en proberen we ons de vergane schittering van de oorsprong van de werelden voor te stellen.”

• Origineel in het Frans:
  “L'évolution du monde peut être comparée à un feu d'artifice qui vient de se terminer; quelques mèches rouges, cendres et fumées. Debout sur une escarbille mieux refroidie, nous voyons s'éteindre doucement les soleils et cherchons à reconstituer l'éclat disparu de la formation des mondes.”
• Bron: Georges Lemaître, "L'expansion de l'espace" in: Publications du Laboratoire d'astronomie et de géodésie de l'Université de Louvain, vol. 8, 1931, p. 118
• Aanhaling(en): Peter Mooij en Joke van Leeuwen, Onze hersenen van sterrenstof. De essentie van ons bestaan in feit en fictie, 2023; Christian Maes, De oerknal en de betekenis van de fysische kosmologie, Emeritiforum, Instituut voor Theoretische Fysica, K.U.Leuven, 24 november 2005; Danny Chambaere, Sterrenkunst. Een (korte) promenade door het Heelal (terug thuis voor het avondmaal), lezing Universiteit Derde Leeftijd, 13 december 2017, slide 59
• Poëtische beschrijving van de oerknal.

• „Ik zie het ontstaan van het universum als volgt voor me: bij de oorsprong bestaat alle massa in de vorm van slechts één atoom; de straal van het universum is dan geen nul, maar wel relatief zeer klein. Het hele universum komt voort uit het uit elkaar vallen van dit oeratoom.”

• Origineel in het Engels:
  “I would picture the evolution as follows: at the origin, all the mass of the universe would exist in the form of a unique atom; the radius of universe, although not strictly zero, being relatively very small. The whole universe would be produced by the disintegration of this primeval atom.”
• Bron: Georges Lemaître, "Contributions to a British Association Discussion on the Evolution of the Universe" in: Nature, vol. 128, 24 oktober 1931, p. 704-706
• Aanhaling(en): Peter Mooij en Joke van Leeuwen, Onze hersenen van sterrenstof. De essentie van ons bestaan in feit en fictie, 2023

• „Ik was evenzeer geïnteresseerd in de waarheid vanuit het oogpunt van verlossing als in de waarheid vanuit het oogpunt van wetenschappelijke zekerheid. Er waren twee wegen om tot de waarheid te komen. Ik besloot ze allebei te volgen.”

• Origineel in het Engels:
  “I was interested in truth from the standpoint of salvation, as well as in truth from the standpoint of scientific certainty. There were two ways of arriving at the truth. I decided to follow them both.”
• Bron: Duncan Aikman, Lemaître follows two paths to truth, The New York Times Magazine, 19 februari 1933, p. 3
• Aanhaling(en): Rik Torfs, De twee wegen naar de waarheid lopen samen, De Standaard, 3 december 2016; Georges LeMaître, Geestkunde.nl (bezocht 31 januari 2024)
• In een interview met de New York Times zag Lemaître geen conflict tussen geloof en wetenschap, zolang men in de Bijbel geen wetenschap zocht en in de wetenschap geen uitspraken over God.

• „Voor zover ik zie, blijft een dergelijke theorie [Big Bang] geheel buiten elke metafysische of religieuze kwestie. Zij laat de materialist vrij om elk transcendentaal Wezen te ontkennen. Hij kan, voor de kern van de ruimte-tijd, dezelfde geesteshouding aanhouden die hij heeft kunnen aannemen voor gebeurtenissen die zich op niet-singuliere plaatsen in de ruimte-tijd voordoen. Voor de gelovige sluit zij elke poging tot familiariteit met God uit, zoals de 'knip met de vinger' van Laplace of de 'vinger' van Jeans waren. Het is in overeenstemming met de bewoordingen van Jesaja die spreekt over de 'verborgen God', verborgen zelfs in het begin van de schepping.”

• Origineel in het Engels:
  “As far as I can see, such a theory remains entirely outside any metaphysical or religions question. It leaves the materialist free to deny any transcendental Being. He may keep, for the bottom of space-time, the same attitude of mind he has been able to adopt for events occurring in non-singular places in space-time. For the believer, it removes any attempt to familiarity with God, as were Laplace's chiquenaude or Jeans' finger. It is consonant with the wording of Isaias speaking of the 'Hidden God' hidden even in the beginning of [creation].”
• Bron: Georges Lemaître, "The Primaeval Atom Hypothesis and the Problem of the Clusters of Galaxies" in: La structure et l'évolution de l'univers: onzième Conseil de physique tenu à l'Université de Bruxelles du 9 au 13 juin 1958, ed. R.Stoops, 1958, p. 7
• Aanhaling(en): Wil van den Bercken, Uit sterrenstof gemaakt. Moderne kosmologie en het religieuze wereldbeeld, 2022; Georges LeMaître, Geestkunde.nl (bezocht 31 januari 2024)
• Voor Lemaître stond de oerknal niet gelijk aan de bijbelse schepping en kon de theorie zowel de gelovige als de ongelovige dienen. Hij zei dit in het Engels op een conferentie in 1958. Postuum volgde de publicatie van wat allicht zijn Franse basistekst was (L'hypothèse de l'atome primitif, 1972, p. 9-10). De vingerknip is een verwijzing naar de kritiek van Pascal op het mechanistische wereldbeeld van Descartes (Pensées, nr. 77 in de editie-Brunschvig), dat Lemaître ook toeschrijft aan Laplace. De verborgen God is de Deus absconditus van Jesaja, 45:15.

Over Georges Lemaître

• „Dit is de mooiste en meest bevredigende verklaring van de schepping die ik ooit heb gehoord.”

• Origineel in het Engels:
  “This is the most beautiful and satisfactory explanation of creation to which I have ever listened.”
• Bron: Albert Einstein na de uiteenzetting van Lemaître in het Mount Wilson Observatory (Pasadena) op 11 januari 1933, zoals gerapporteerd in: "Salvation Without Belief in Jonah's Tale", The Literary Digest, 11 maart 1933, p. 23
• Aanhaling(en): Bart Sturtewagen, Georges Lemaître. Priester-sterrenkundige, De Standaard, 15 april 2005
• Einstein was teruggekomen op zijn initiële verwerping van het uitdijende universum, maar Lemaîtres idee van het oeratoom kon hij na diens uiteenzetting nog steeds niet aanvaarden, omdat het hem te veel aan de schepping deed denken. Zijn in de pers gerapporteerde compliment kan dus ironisch zijn geweest. Nochtans interpreteerde Lemaître zelf de oerknal als een "natuurlijk begin" en niet als de schepping.